Αυτοβιογραφία και μνήμη ιστορίας / Autobiographie und Geschichtsgedächtnis

Η αυτοβιογραφία είναι ζόρικο είδος, δεν είναι παίξε-γέλασε κι αυτό το γνωρίζουν πολύ καλά όσοι καταπιάστηκαν μαζί της. Γι' αυτόν τον λόγο την περιέπλευσαν πολλοί έλληνες συγγραφείς προτιμώντας την οικονομία του αυτοβιογραφικού διηγήματος. Εξάλλου διήγημα και νουβέλα είναι είδη πολύ επιτυχημένα στην ελληνική γραμματεία, αν και ίσως όχι πραγματικά εκτιμημένα κατά τη γνώμη μου. 

Διαβάζει κανείς και ενστάσεις συγγραφέων στην Ελλάδα σχετικά με την αυτοβιογραφία: ναρκισσισμός, επιλεκτική μνήμη, έλλειψη έμπνευσης (και η έμπνευση αφορά πάντα σχεδόν το μυθιστόρημα), αυτοδιαφήμιση. Εκπλήσσουν τα επιχειρήματα, τα οποία σε πρώτη ανάγνωση είναι σαν να παραπέμπουν σε εικόνες αυτοπειθαρχημένης κοινωνίας αυστηρής κανονιστικής ηθικής  με ιδιαίτερα ανεπτυγμένα το συλλογικό πνεύμα και την ομαδική εργασία κατά συνομαδώσεις. Στην πραγματικότητα μέσα από τέτοιες, καλά τακτοποιημένες κοινωνίες -για τα ελληνικά δεδομένα-, ξεπήδησε και εκεί άνθησε η αυτοβιογραφία πάνω σε μια κλίμακα από τη δεοντολογία ώς την πρόκληση και την ανατροπή. Ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι η βιογραφία έχει μια πολύ αδύναμη παρουσία στην Ελλάδα και ότι αμφότερα τα είδη τελικά  είναι άμεσα συνυφασμένα με την ιστορική μνήμη και τη διαχείριση της ιστορικής πολιτισμικής ή/και προσωπικής μνήμης (Halbwachs, Assmann) που είναι με τη σειρά τους συνδεδεμένα με την Απόφαση (Κονδύλης), τις αποφάσεις για την κατάρτιση του Μέλλοντος, τη βούληση υπέρ δεσμευτικών, άρα και εκπροσωπήσιμων και υποκείμενων σε συζήτηση, επιλογών, κοινωνικών και πολιτικών, στην εκάστοτε προσωπική και συλλογική κοσμοθεωρία. "Είναι πολύ φτωχή η μνήμη που δουλεύει μόνο προς τα πίσω", είπε η βασίλισσα στην Αλίκη (Η Αλίκη στη Χώρα των Θαυμάτων).

Die Autobiographie ist ein "hartes" Genre, sie ist kein Kinderspiel, und das wissen sehr gut diejenigen, die sich damit befaßt haben. Aus diesem Grund haben viele griechische Autoren die Klippe umschifft und die autobiographische Kurzerzählung mit ihrer schlichten Ökonomie bevorzugt. Außerdem Kurzerzählung und Novelle sind meines Erachtens ganz gelungene Gattungen in der griechischen Literaturgeschichte, auch wenn nicht tatsächlich hochgeschätzt. 

Man liest auch Einwände griechischer Autoren gegen die Autobiographie: Narzismus, selektives Gedächtnis, Inspirationsmangel (Inspiration geht immer auf den Roman zurück), Eigenwerbung. Erstaunliche Argumente, die auf den ersten Blick auf Bilder einer selbstdisziplinierten Gesellschaft hinweisen, gekennzeichnet durch ein streng normiertes Ethos und einen besonders hoch entwickelten Gruppengeist plus Kollektivarbeit im Bereich der jeweiligen Gruppierung. Umgekehrt und in der Realität, innerhalb solcher gut geordneter Gesellschaften -für griechische Begriffe-, entstand und blühte die Autobiographie auf, auf einer Skala vom Soll-Diskurs bis zur subversiven Provokation. Gleichzeitig scheint die Tatsache interessant zu sein, daß die Biographie in Griechenland eine eher rare Erscheinung ist und daß beide Genres mit dem historischen Gedächtnis bzw. der Handhabung, der Modulierung des kulturellen und individuellen Gedächtnisses (Halbwachs, Assmann) eng verknüpft sind, die nun wieder mit Grundentscheidungen (Kondylis) über das Setzen der Daten für die Zukunft verbunden sind, mit dem Willen, der definitiven Absicht, eine verbindliche, demzufolge vertretbare und offen zur Diskussion stellbare, Wahl in Sachen politische und soziale Weltanschauung zu treffen. "Eine dürftige Art von Gedächtnis, wenn es nur nach rückwärts reicht", sagte die Königin an Alice (Alice im Wunderland).  

Υ.Γ.Εννοείται ότι τα παραπάνω ίσχυαν μέχρι πρό τινος. Είναι, δηλαδή, ήδη ιστορία. Δεν αναφέρομαι στον ενεστώτα χρόνο.
PS.Es versteht sich von selbst, was oben geschrieben ist, galt bis dahin, gehört also schon zur Geschichte. Ich beziehe mich nicht auf die aktuell laufende Zeit.

Wurden ergänzt / Συμπληρώθηκαν

In den Einführungskapiteln zur europäischen und amerikanischen Autobiographie 18.-21. Jahrhundert und zu den Vorgängern:

Italienische Aufklärung, Vitae, moderne italienische Autobiographie.
Amerikanische Autobiographie des 19. Jhs, politische Aspekte, zeitliche Grenzen, Differenzierung zwischen Autobiographie und life writing, afroamerikanische Autobiographie.
Skandinavische und finnische Autobiographie. 
Balkanraum, Aufklärung, serbische Autobiographie.
Roman-mémoires und französische Autobiographie.
Autobiographie im 19. Jahrhundert.
Nachkriegszeit, transgenerationelle Autobiographie.
Israelische Autobiographie.
Litauische Autobiographie.
Fortsetzung folgt.

Στα εισαγωγικά κεφάλαια για την ευρωπαϊκή και αμερικανική αυτοβιογραφία 18ος-21ος αι. και για τους προδρόμους:

Ιταλική αυτοβιογραφία, Βίοι, μοντέρνα ιταλική αυτοβιογραφία.
Αμερικανική αυτοβιογραφία του 19ου αι., πολιτική διάσταση, χρονικά όρια, διαφοροποίηση μεταξύ αυτοβιογραφίας και life writing, αφροαμερικανική αυτοβιογραφία.
Σκανδιναβική και φινλανδική αυτοβιογραφία.
Ο βαλκανικός χώρος την περίοδο του Διαφωτισμού, σερβική αυτοβιογραφία.
Roman-mémoires και γαλλική αυτοβιογραφία.
Αυτοβιογραφία του 19ου αι.
Μεταπολεμική περίοδος, διαγενεαλογική αυτοβιογραφία.
Ισραηλινή αυτοβιογραφία.
Λιθουανική αυτοβιογραφία.
Και έπεται συνέχεια.

Kurze Chronik / Μικρό χρονικό

Merkwürdig: das Thema einer der zwei Seminararbeiten, die ich als Studentin an der Philosophischen Fakultät der Universität Athen, Abteilung Byzantinistik und Neogräzistik (1979-1984), einreichen mußte, das Thema also war die autobiographischen Gedichte des Gregor von Nazianz. Thema damals selbst ausgesucht ohne Hintergedanken oder irgendwelche vorgeplante Kontinuitäten. Erst 15 Jahre später, nachdem ich mit der Dissertation (Schwerpunkt hier Ideologiegeschichte) schon längst fertig war, kam ich mit der griechischen Autobiographie in Berührung (der Ausgangspunkt Reiseberichte und Tagebücher). Nach circa vier Jahre Arbeit, Unterbrechung, in deren Zeitrahmen Marie Espérance von Schwartz fiel. Kurz vor der Zäsur (Januar 2009) hatte ich die Autobiographie wieder aufgegriffen. Ende 2013 die ersten dreißig Seiten geschrieben. Βis heute circa einhundertfünfundfünfzigtausend Wörter, eine Million achtzigtausendfünfhunderteinundvierzig Zeichen (mit Leerzeichen) 📯, jeder / jede "Schreibende" erkennt den Witz der Lage, wenn er /sie während der Prozedur die Wörter niemals aufgezählt hat. 

Παράξενο: το θέμα μιας από τις δύο σεμιναριακές εργασίες που έπρεπε να υποβάλω ως φοιτήτρια της Φιλοσοφικής Σχολής, Τμήμα Βυζαντινών και Νεοελληνικών Σπουδών, του Πανεπιστημίου Αθηνών (1979-1984), το θέμα, λοιπόν, ήταν τα αυτοβιογραφικά ποιήματα του Γρηγορίου Ναζιανζηνού. Το είχα επιλέξει χωρίς άλλες σκέψεις ή προθέσεις να συνεχίσω κάποια ανάλογη έρευνα. Σχεδόν 15 χρόνια αργότερα, αφού είχα προ πολλού τελειώσει το διδακτορικό (κέντρο βάρους εδώ ήταν η ιστορία ιδεολογίας), ήλθα σε επαφή με την ελληνική αυτοβιογραφία (αφετηρία περιηγητικά κείμενα και ημερολόγια). Μετά από περίπου τεσσάρων χρόνων εργασία, διακοπή όπου μέσα σε αυτά τα πλαίσια προέκυψε και η Marie Espérance von Schwartz. Πριν την τομή (Ιανουάριος 2009) είχα ήδη ξαναπιάσει την αυτοβιογραφία. Τέλη 2013 είχαν γραφτεί οι πρώτες τριάντα σελίδες. Μέχρι σήμερα περίπου εκατόν πενήντα πέντε χιλιάδες λέξεις, ένα εκατομμύριο ογδόντα χιλιάδες πεντακόσια σαράντα ένα κτυπήματα (με τα κενά) 📯, κάθε "γράφων" / "γράφουσα" αναγνωρίζει το αστείο της κατάστασης εάν στη διάρκεια της διαδικασίας ποτέ δεν μέτρησε τις λέξεις.